Wielu badaczy podkreśla - patrząc bardzo często z różnych punktów widzenia - iż człowiek jest w pewnym sensie z natury istotną społeczną. Już samo jego powołanie do życia wiąże się ze swego rodzaju relacją dwojga ludzi. Oczywiście trudno nazwać parę osób społecznością lub społeczeństwem, jednakże istnieje poza powyższym przykładem szereg innych, które mogłyby potwierdzić tę tezę. Na przykład na gruncie ekonomii w kontekście życia jednostki w grupie pewne zależności zaobserwował szkocki filozof Adam Smith, który podkreślał, iż rozwój jednostek wynika z podziału pracy.
Ten ostatni - z kolei - może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy jednostka żyje w określonej grupie osób - dzięki temu określona osoba nie może zajmować się i wyspecjalizować się w danej gałęzi gospodarki, ponieważ dzięki podziałowi pracy nie musi dbać o podstawowe zapotrzebowania, jakim jest chociażby potrzeba pozyskiwania pożywienia. Pożywienie zdobywają bowiem inne jednostki, za które wspomniana osoba płaci lub wymienia za wytwarzane przez siebie dobra.
O ile jasne jest, że gromadzenie się jednostek i tworzenie większych grup jest w pewnym sensie naturalną skłonnością, o tyle wciąż nie istnieje jedna, wyłączna koncepcja, jak owa współpraca ludzi w ramach jednej grupy miałaby wyglądać. Na przestrzeni wieków próbowano usystematyzować tę kwestię, przez co powstało wiele koncepcji teoretycznych, jak również próbowano w praktyce wdrażać je w życie. Zresztą społeczeństwo zawsze musi zorganizować się na jakichś zasadach bez względu na to, czy prowadzi się w tej materii namysł teoretyczny, czy też nie. Potem teoretycy mogli analizować te modele i na ich podstawie wyciągać wnioski lub też tworzyć własne koncepcje, które jeszcze nie miały okazji sprawdzić się w praktyce. Warto przy tym zaznaczyć, że takie rozważania prowadzone były już od najdawniejszych czasów - robili to głównie filozofowie greccy: Platon: napisał "Państwo", Arystoteles: "Politykę".
Różne podejście do funkcjonowania grup ludzkich sprawia, że na przestrzeni lat powstały zasadnicze różnice na wielu płaszczyznach w kontekście organizowania grup ludzkich. Osobne rozwiązania pojawiały się nie tylko na przestrzeni społeczno-kulturowej, ale również na płaszczyźnie gospodarczej. Ponadto należy zaznaczyć, że wspomniane zmiany zorganizowania społeczeństwa odbywały się nie tylko ze względu na szerokości geograficzne, lecz także ze względu na czas. Na przestrzeni dziejów niektóre koncepcje ewoluowały, zanikały lub tworzyły się nowe, które zajmowały miejsce tych wcześniejszych.
Kiedy powstał liberalizm? Twórcy liberalizmu
Liberalizm stanowił próbę stworzenia pewnej odpowiedzi na przemiany dziejące się w społeczeństwach XIX-wiecznej Europy i miał zapewnić pustkę, która powstała po załamaniu się struktur społeczno-politycznych, sięgających swą genezą jeszcze czasów Średniowiecza. W literaturze przedmiotu powstanie i rozwój liberalizmu wiąże się właśnie z przemianami w tym zakresie, które rozpoczęły się już w XIII wieku, chociaż wówczas daleko było jeszcze do powstania liberalizmu jako koncepcji funkcjonowania społeczeństwa. Faktycznie koncepcja ta powstała na styku wielu problemów natury społeczno-politycznej, jak chociażby relacje między władzą świecką a kościelną, co także bezpośrednio przekładało się na konflikty polityczne. Jednocześnie powstawały nowe koncepcje natury teoretycznej, jak chociażby prace Niccolo Machiavellego, które w literaturze przedmiotu uznaje się często za zasadniczy objaw przemian dziejących się w ówczesnych społeczeństwach europejskich.
Liberalizm zatem jest koncepcją silnie zakorzenioną w realiach europejskich, która sięga swoimi korzeniami jeszcze czasów starożytności oraz ówczesnych filozofów - głównie sofistów, epikurejczyków i stoików. Podłoże teoretyczne w połączeniu z przemianami społeczno-gospodarczymi pozwoliły na sformułowanie podstaw myśli liberalnej, które wykształciły się na bazie szkół prawnych Grocjusza i Samuela Pufendorfa w XVII wieku oraz filozofów: Benedykta Spinozy oraz Tomasza Hobbesa. Jednakże dopiero koniec XVII wieku przyniósł opracowanie pełnej koncepcji liberalnej, której autorem był John Locke i którą opublikował w ramach Dwóch traktatów o rządzie. Koncepcja wciąż jednak nie posiadała żadnego praktycznego wydania, co jednak wkrótce miało się zmienić.
Powstanie podstaw liberalizmu wciąż jeszcze było dość odległe od powstania osobnej koncepcji czy w ogóle pojęcia, które opisywałoby tę koncepcję. Cały XVIII wiek wiązał się z dalszym namysłem nad społecznymi aspektami ówczesnych przemian, prowadzącymi do odejścia od starego porządku społeczno-politycznego w Europie. Oświecenie znacznie wzbogaciło liberalne myślenie - przede wszystkim za pośrednictwem prac Monteskiusza, na bazie których opiera się funkcjonowanie większości współczesnych krajów zachodnich. Chodzi tu przede wszystkim o teorię trójpodziału władzy, co - jak podaje literatura przedmiotu - "nadał liberalizmowi nieobecny dotąd głęboki wymiar instytucjonalny". Od tego momentu liberalizm nie dotyczył wyłącznie obszernych teorii filozoficznych związanych z:
- wolnością,
- prawami człowieka,
- równością,
- demokratyzacją oraz wieloma innymi zagadnieniami.
Monteskiusz wypracował praktyczne aspekty funkcjonowania państwa liberalnego, które miałyby wypełniać wspomniane założenia filozoficzne.
Wiek XIX przyniósł zasadniczą zmianę, jeśli chodzi o rozwój liberalizmu. Pierwszym i najważniejszym elementem tejże zmiany było dopasowanie do zjawiska odpowiedniego pojęcia, które zostało przyjęte za nazwą hiszpańskiej partii wolności Liberales, która funkcjonowała w hiszpańskim parlamencie w 1812 roku. Wówczas jednak liberalizm posiadał wyraźnie ukształtowaną myśli polityczną i opierał się na sprecyzowanych zasadach, a także odnosił się do wielu praktycznych rozwiązań ustrojowych. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że na podstawowe filozoficzne perspektywy liberalizmu składały się przekonania o indywidualizmie, egalitaryzmie, uniwersalizmie i postępie. Poza tym zakładano, że jednostka jest podmiotem pewnych praw czy uprawnień naturalnych, naczelne miejsce w jej istnieniu zajmuje własność, zaś władza w państwie i społeczeństwa pochodzi, a zatem wspomniana władza ta ma ograniczony charakter. Władza w państwach liberalnych jest silnie powiązana z obywatelami oraz podlega ścisłej kontroli.
Różne odmiany liberalizmu
W XIX wieku liberalizm przeżywał niezwykle dynamiczny rozwój. Nie tylko sformułowano ostatecznie zasady mu przynależne oraz przyjęto pojęcie na określenie omawianego zjawiska, ale również zaczęły pojawiać się różne odmiany tejże koncepcji. Różnorodność poglądów w sprawie nowych struktur społecznych niejako wymogła i wymusiła pewne podziały pośród zwolenników liberalizmu, chociaż wspomniana różnorodność bardzo często miała stricte geopolityczny charakter. Linia podziału bowiem zgadzała się w wielu przypadkach z granicami ówczesnych państw. Tak na przykład powstał
- liberalizm klasyczny w wydaniu brytyjskim,
- klasyczny liberalizm francuski,
- klasyczny liberalizm niemiecki.
Ponadto zaczęto tworzyć odmienne od klasyki wersje omawianej ideologii politycznej, co zaowocowało również obszerną krytyką. Na temat liberalizmu wypowiadały się najznamienitsze postacie ówczesnej filozofii, jak chociażby Alexis de Tocqueville (autor dużej publikacji o demokracji w Stanach Zjednoczonych) czy John Stuart Mill.
Poza geograficznymi aspektami tworzenia się nowych ujęć liberalizmu pojawiały się również takie, które łączyły podejście liberalne z innymi teoriami funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Na nurcie tych rozważań powstało m.in. połączenie liberalizmu z konserwatyzmem w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i Hiszpanii. W pewnym sensie przeciwnym podejściem było łączenie liberalizmu z działalnością socjalną państwa, co doprowadziło do powstania liberalizmu społecznego, który rozwijał się głównie w Wielkiej Brytanii i Francji. Powstawanie nowych nurtów miało miejsce nie tylko w XIX wieku, ponieważ rozwój liberalizmu wciąż nie zatrzymał się na tym stuleciu.
Należy zaznaczyć, że liberalizm już od samego początku dotyczył sfery społeczno-politycznej, nie zaś gospodarczej. Połączenie kapitalizmu z liberalnym podejściem do państwa powstało dopiero w dalszym etapie jego rozwoju, chociaż wówczas jednocześnie próbowano łączyć go z socjalnym wydaniem polityki państwa i ideologiami lewicowymi. Jednakże tego typu przemiany datuje się raczej na wiek XX. Wówczas powstała z jednej strony koncepcja społeczna ideologii liberalnej, przy której pracowali tacy myśliciele, jak John Dewey, Hans Kelsen i przede wszystkim brytyjski uczony John Maynard Keynes. Teorie tego ostatniego obowiązują na wielu płaszczyznach funkcjonowania współczesnych państw, zaś zaproponowane przez niego rozwiązania stosuje się do dnia dzisiejszego.
Niejako w opozycji do nurtów lewicowych zaczęły rozwijać się i funkcjonować koncepcje oparte przede wszystkim o idee wolności gospodarczej. Warto przy tym nadmienić, że rozwijanie liberalizmu w połączeniu z wolnym rynkiem odbywał się w tym samym czasie, co rozwój lewicowej myśli liberalnej Keynes'a. Przedstawicielami jego kapitalistycznego wydania byli przede wszystkim Ludwik von Mises, Friedrich August von Hayek oraz Milton Friedman. Cały spór opierał się o to, czy interwencjonizm państwowy powinien być dopuszczany, a jeśli tak, to na jakich warunkach. Wszystko zaczęło się wraz z opublikowaniem przez Hayeka i Robinson drugiej części Refleksji nad czystą teorią pieniądza pana J.M. Keynesa, która ukazała się w lutym wspomnianego 1932 roku. Był to początek ostrej krytyki wystosowanej w stronę teorii Keynesa oraz jego założeniom, iż interwencjonizm państwowy jest w niektórych okolicznościach nie tyle dozwolony, co wręcz konieczny. Hayek i austriacka szkoła ekonomii optowali za czystym liberalizmem i wolnym rynkiem, tłumacząc to tym, że wszelka interwencja państwa musi zawsze doprowadzić do kryzysu, choć drogi do niego mogą być rozmaite.
Jak zostało powiedziane powyżej, liberalizm zwykle kojarzony jest z poglądami stricte społeczno-politycznymi, zaś jego połączenie ze sferą ekonomiczną pojawiło się dopiero później, a w szczególności w XX w. w wyniku rywalizacji austriackiej szkoły ekonomii z poglądami Keynes'a oraz socjalnym patrzeniem na liberalizm. Przemiany polityczne w XX i XXI wieku wiązały się przede wszystkim z demokratyzacją świata zachodniego, co doprowadziło do swego rodzaju połączenia demokracji z liberalizmem i powstania tzw. demokracji liberalnej. Ustrój ten łączy cechy demokracji klasycznej oraz charakterystyczne cechy klasycznego liberalizmu. O ile zatem demokracja wiąże się z władzą większości, o tyle liberalizm podkreśla również prawa mniejszości. Ponadto połączenie ma również znaczenie w kontekście instytucjonalnym, ponieważ klasyczna demokracja jest uzupełniona przez teorię Monteskiusza o trójpodziale władzy. Połączenie to ma zapewnić prawidłowe funkcjonowanie ustroju, a w konsekwencji również całego państwa oraz społeczeństwa.
Podsumowując należy podkreślić, że liberalizm współczesny nie jest do końca tym, czym był u swoich początków, chociaż proces jego ewolucji jest w pewnym sensie naturalny. Należy jednak odnotować, że koncepcja ta właściwie podzieliła się, zaś historia dalszego jej rozwoju doprowadziła do tak głębokiego podziału, że określone odłamy liberalizmu często stały do siebie wręcz w sprzeczności, jak chociażby liberalizm kapitalistyczny Hayek'a oraz liberalizm socjalny Keynes'a. Nie ma zatem jednoznacznego podejścia do problemu omawianej koncepcji. Z tej przyczyny obecnie istnieje duży problem z jednoznaczną oceny liberalizmu
Komentarze